به هنگامی که برفها در سینه ساوالان آب شده و بصورت رودها در سرزمین پهناور آذربایجان جاری می شود صدای تکم و تکم چی ها نیز در شهر و روستا می پیچید که با زبان شیرین و آهنگین خود به مردم نوید آمدن بهار را می دهند و خلق را برای پاک کردن کینه از دلها و گرد و غبار از خانه هایشان دعوت می کنند ، تکم یک عروسک چوبی سنتی است . واژه تکم Takam از دو بخش "تکه " و " م " تشکیل شده است . تکه در زبان ترکی به معنی بز نر قوی هیکل که همیشه در راس گله حرکت می کند و گله را به چراگاه و محلهای معین هدایت می کند "م" ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی " بز نرمن " است .
![]()
به کسی که تکم را می رقصاند" تکم چی" می گویند که اشعار مخصوص تکم را با آهنگی خاص می خواند . البته شایان ذکر است که اشعار تکم در چند آهنگ که خاص تکم بوده خوانده می شود .
تکم عروسکی است چوبین که روی آنرا با مخمل یا پارچه هائی به رنگ قرمز می پوشانند و روی این پارچه را با پولک ، زنگوله ، سکه و نیز پارچه های الوان و حتی ائینه تزیین می کنند. هر یک از تزئینات تکم علت و فلسفه ای داشته است : مثلا زنگوله و سکه برای ایجاد سروصدای بیشتر بوده تا مردم را از داخل خانه ها به کوچه ها و دم در خانه ها بکشاند . از سوی دیگر یک ضرباهنگ برای حرکت تکم بوجود می آورد . اینکه به دو طرف عروسک ( طرفین شکم عروسک ) آئینه نصب می کردند . به این دلیل بود که تکم خبر فرا رسیدن سال نو را به مردم می داد و با خود آئینه ای به رسم روشنائی و صفا داشت. اینکه در ساخت تکم همیشه از رنگ قرمز برای پوشاندن بدنه اصلی استفاده می کردند شاید به این دلیل بوده که درآذربایجان قدیم لباس و توری سر و روی عروس به رنگ قرمز بوده و خواسته اند تکم نیز مثل هر عروسی مظهر شادی و خوشی باشد
نحوه تکم گردانی :
تکم گردانی جزو حرفه های گوسانی و بصورت هنری بوده که نسل به نسل و از پدر به پسر می رسیده و اشعار تکم نیز سینه به سینه منتقل می شده است . تکم عروسکی بود به شکل بز که بر سر چوب گردی سوار می شد . این بز روی یک صفحه چهارگوش یا گرد که سوراخی در وسط داشت قرار می گرفت که چوب پایه ان از سوراخ وسط صفحه می گذشت . تکمچی چوب را بدست می گرفت و تکم را روی صفحه چوبی به حرکت در می آورد و متناسب با حرکات آن اشعاری را به آواز می خواند . سر و صدای زنگوله و خوردن تکم بر صفحه چوبی نوعی ریتم و آهنگ برای آواز تکمچی بوجود می آورد.
![]()
اینهم نمونه هایی از اشعار تکمچی :
بهار آمد بهار آمد خوش آمد
علی با ذوالفقار آمد خوش آمد
گل و نسرین به باغ آمد خوش امد
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک
جناب جبرئیل نامه گتوردی
گتور جگین پیمبره یتوردی
مبارک قوللارین گویه گوتوردی
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک
( جناب جبرائیل نامه آورد – محض آوردن به پیامبر رسانید پیغمبر هم دستهایش را بر آسمان برداشت که این عید تازه تان مبارک باشد . ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارک )
امیرالمومنین تخته چخاجاق
یزیدون بوینونا نوخدا وراجاق
شیرین شربت سو یرینه آخاجاق
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک
(حضرت امیرالمومنین ، به تخت ولایت خواهد نشست و برگردن یزید افسار خواهد بست و به جای آب در رودها شربتهای شیرین جاری خواهد شد . این عید بر ... )
در اشعار تکمچی فقط از فرا رسیدن نوروز و تبریک سال نو سخن نرفته بلکه به موارد مذهبی و موارد انتقادی ، اجتماعی نیز اشاره شده است )
اشعار مذهبی
در اشعار تکمچی نام امام علی (ع) و حضرت محمد (ص) به کرات آمده است و این بدان علت است که مردم این ناحیه معتقدند که عید سعید غدیر خم با عید نوروز باستانی مصادف بوده است و ملت مومن با ارادتی خاص که به خاندان جلیل رسول خدا داشته اند ، عید ملی خود نوروز را رنگ و لعابی از مذهب شیعه زده اند تا بتوانند با شکوه هرچه بیشتر برگزار کنند . در این اشعار از دوازده امام هم یاد می شود و پس از مدح امامان باز هم اشاراتی به بزرگواری حضرت علی (ع)، به اماکن متبرکه و زیارت قبر حضرت حسین (ع) و یادی از مختار ثقفی می کنند و روشن کردن آتش در چهارشنبه سوری را به قیام مختار ثقفی برای خونخواهی سید الشهدا نسبت می دهند.
حسن دور عسگری اون بیر اماموز
بولاردان غیرییه یوخدور گمانوز
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک
(حسن عسگری است یازدهمین امامتان – محمد مهدی صاحب زمانتان – به کسی غیر از اینها عقیده ندارید این عید تازه تان .... )
مختار اوتی یاندیردی داماآتدی
خبر اهل مدینه شاما چاتدی
جماعت جهد ایدوب مرادا چاتدی
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک
(مختار آتش را روشن کرد و بر بام انداخت – خبر به اهل مدینه و شام رسید – جماعت جهد کردند و به مراد رسیدند – این عید تازه تان ... )
در اشعار تکم به مسائل روستائی و شهری و اداب و رسوم مردم نیز اشاراتی می شود . از جمله :
بیزیم یرده یومورتانی یویارلار
انونی دونوب یددی رنگه بویارلار
یددی سینده تحویل اوسته قویارلار
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز گونوز مبارک
( در محل ما تخم مرغ را می شویند و آنرا به هفت رنگ می آرایند و هر هفت تا را در سفره عید می گذارند . این عید تازه تان مبارک ... )
بیزیم یرده قوهون قارپوز اکرلر
اونی تامام شهرلره توکرلر
تزه ایلین چوخ حسرتین چکرلر
سیزون بوتازه بایراموز مبارک
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارک
(در محل ما خربزه و هندوانه می کارند – آنها را به تمام شهرها می فرستند – حسرت فرا رسیدن سال نو را می کشند . این عید تازه ... )
در اشعار تکم به مسائل خانوادگی ، روابط عروس و مادر شوهر و داماد و مادرزن ،رفتار اجتماعی زنان و دختران نیز با طنز و شوخی و انتقاد اشاراتی شیرین و بامزه می شود . مثلا :
تکم گئتدی مرنده تاماشادی گلنده
کول تکمون باشینا قایناناسی بیلنده
(تکم رفته به مرند – برگشتنش تماشایی است – خاک بر سر تکم – اگر مادر زنش آگاه شود )
آغ دَه وَه نین گوزلری یئره گلمز دیزلری
بو ایامین قیزلاری کبینین کسراوزلری
(چشمان شتر سفید – زانوهایشان به زمین نمی آید – دختران امروزی – عقدشان را خودشان می بندند )
پاداش تکم چی
تکمچی به در هر خانه ای که می رفت و شعر می خواند ، صاحب خانه به تناسب وضعیت مالی و امکانات خود چیزی بعنوان شاباش ، خلعت و انعام به او می داد. البته تکمچی نیز لزوم دادن انعام را یاد آور می شد :
آی تکمین کندی وار کمندی وار کندی وار
هر قاپودا اویناسا بیر نلبکی قندی وار
( تکم ده دارد – کمند دارد و ده دارد – در هر دری برقصد – یک نعلبکی قند پاداش دارد.)
تکم اولدی ایپین گتیر آی خانم
چاتدیغجان یوکین گتیر آی خانم
کسمه پائین بوتون گتیر آی خانم
(تکم می میرد طنابش را بیاورید خانم جان – تا زورتان می رسد بارش را بیاورید خانم جان سهمش را کم نکنید و کامل بیاورید خانم جان )
اشعار تکم بسیار متنوع و فراوان است . در اردبیل تکم به عنوان پیشاهنگ عید نوروز شناخته می شود و وقتی صدای تکمچی ها در کوچه و خیابان شنیده می شود مردم ، بخصوص بچه ها ، از اینکه عید دارد می آید خوشحال می شوند در سالهائی که بین آخرین چهارشنبه سال (چهارشنبه سوری ) و عید نوروز فاصله زیاد باشد ، این فاصله بحبوحه فعالیت تکمچی هاست.در پژوهش برای تکم دریافتیم که در ناحیه شمالی ایران و کناره های دریای خزر نیز عروسکی بنام تکم وجود دارد که گویا موجود افسانه ای بوده با سه پا و دو شاخ بر سر بشکل یک دیو که با تکم مورد بحث ما تفاوت دارد . رگه هایی از این نمایش عروسکی در نواحی مرکزی کشورمان مانند اراک – ملایر و ... دیده شده است که باید اذعان کرد خاستگاه تکم آذربایجان و بخصوص اردبیل بوده و از این منطقه به سایر نقاط رفته است .
.jpg)
